De na-isolatiebranche zit in de knel nu de rechter heeft bepaald dat de spouw gegarandeerd ‘natuurvrij’ moet zijn, voordat het bedrijf de isolatie in kan spuiten. Die uitspraak zette de bedrijfsvoering én het businessmodel van isolatiebedrijven op zijn kop. Maar er zijn lichtpuntjes. In dit artikel lees je alles over deze vleermuizenproblematiek.
Wat is er aan de hand?
In augustus 2023 oordeelde de Raad van State dat na-isolatiebedrijf Isosun uit Best er een verkeerde werkwijze op nahield en zich niet aan de zorgplicht tegenover mogelijke vleermuizen in de spouw. De uitspraak veroorzaakte een schokgolf in de isolatiewereld. Niemand wist meer wat wel mocht of wat niet mocht. Sindsdien ligt de markt op zijn gat.
Wat ging er aan die uitspraak van de Raad van State vooraf?
In 2019 gooide Isosun in het Utrechtse dorp Rhenen reclamefoldertjes door de brievenbus, met daarin een aantrekkelijk isolatieaanbod. Gedeputeerde Staten van de provincie Utrecht, die de folder onder ogen kregen, waren echter niet te spreken over de vermelde werkwijze van het bedrijf. Om uit te sluiten of er vleermuizen in de spouw aanwezig zijn, zou het bedrijf een gaatje boren in de voeg en dan met een endoscoop door het gat een kijkje nemen in de spouw – overigens een normale werkwijze om te kijken of de spouw überhaupt geschikt is voor isolatie. Ook zou met de bewoner een rondje om het huis gelopen worden om te kijken of de woning geschikt zou zijn als verblijfplaats voor vleermuizen. Volgens de provincie is deze methode ondermaats en kan zo nauwelijks vast te stellen zijn of er zich vleermuizen in de spouw bevinden. Isosun kreeg daarom een last onder dwangsom opgelegd, die het bedrijf aanvocht tot aan de Raad van State. Tevergeefs, zo bleek in augustus vorig jaar. De Raad van State oordeelde dat endoscopisch onderzoek onvoldoende is, omdat oude isolatie, kozijnen, leidingen en puin het zicht van de camera kunnen blokkeren. Nog los van het feit dat de meest voorkomende vleermuizensoort, de dwergvleermuis, niet groter is dan een luciferdoosjes en dus zo over het hoofd gezien wordt.
Waarom is dat dan zo belangrijk, een vleermuis meer of minder?
Het is eigenlijk heel simpel. Vanuit de Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen zijn alle vogels en vleermuizen die van nature hier voorkomen beschermd. In Nederland werden die richtlijnen geïmplementeerd in de Wet Natuurbescherming, die afgelopen jaar opging in de Omgevingswet. Het is verboden deze dieren opzettelijk te verstoren of te doden. En dan is er ook de zorgplicht, waarbij je nagaat of je activiteiten nadelige gevolgen kunnen hebben voor de aanwezige natuur, nadat je die eerst in kaart hebt gebracht. Isolatie is belangrijk, maar natuurbescherming is dat evenzogoed. En soms zelfs belangrijker, oordeelde de rechter.
Hoe reageerde de markt op het gerechtelijke vonnis?
Die had onmiddellijk wel door dat de business case voortaan moeilijk rond te rekenen zou zijn. Een goed ecologisch onderzoek duurt een jaar, omdat je in verschillende seizoenen moet gaan monitoren, met onder meer geluidsdetectie-apparatuur. Dat kost als snel 4.000 euro. En dan moet je als bewoner ook nog een ontheffing aanvragen bij de provincie. Bij woningcorporaties is dit geen probleem, want ingecalculeerde kosten, die bovendien uitgesmeerd kunnen worden over meerdere woningen tegelijk. Voor particulieren, waarbij de daadwerkelijke isolatiekosten meestal niet meer dan 2.000 euro bedragen, is dat een hele grote brug te ver.
Dit betekent dan ook dat een aantal van de grotere isolatiebedrijven minder last hebben van het vonnis, omdat zij vaak een groot deel van hun geld verdienen bij de corporaties. Kleinere bedrijven, met een man of tien personeel, die afhankelijk zijn van de particuliere markt worden juist wel getroffen.
De isolatiesector kreeg het verwijt dat ze zich te lang van de domme had gehouden: de wet bestond immers al jaren, dit hadden ze dus van mijlenver kunnen zien aankomen. De rechterlijke uitspraak in augustus vorig jaar was in feite alleen maar een bevestiging van wat al lang in de wet stond. De branchevereniging van na-isolatiebedrijven VENIN ontkent niet dat men best van deze natuurwet op de hoogte was, maar kaatst de bal terug: dan hebben namelijk ook bewoners, overheden en toezichthouders altijd bewust weggekeken. Zij waren immers net zo goed op de hoogte van de wet. Het was een kwestie van collectief wegkijken.
Maar wat betekende de uitspraak voor de markt?
Die stortte in. Volgens VENIN hebben bedrijven in het eerste jaar afscheid moeten nemen van 30 procent van hun capaciteit en voor komend jaar wordt verwacht dat weer een derde afzwaait, waaronder ook veel vast personeel. Een deel van dat personeel vindt elders emplooi en is dus ook voorgoed voor de branche verloren. Als bedrijven die mogelijkheid hebben, worden medewerkers intern omgeschoold tot bijvoorbeeld vloerisolatiemonteur of tot gevelrenovatie-medewerker. Maar vaak is die mogelijkheid er niet en belanden mensen op straat. Op dit moment hebben veel bedrijven een negatieve cashflow en zijn anticyclische maatregelen (reclame bijvoorbeeld) niet te betalen. Uiteraard heeft dit ook consequenties voor de energietransitie. Onlangs berekende adviesbureau W/E Adviseurs dat deze problematiek ervoor kan zorgen dat er tot aan 2030 honderdduizenden minder woningen geïsoleerd kunnen worden dan gepland.
Zijn er geen oplossingen?
Jazeker wel. In de provincie Utrecht wordt inmiddels gewerkt volgens het principe van het Natuurvriendelijk Isoleren. Daarbij wordt de woning eerst natuurvrij gemaakt, en pas daarna mag er geïsoleerd worden. Ook moeten er nieuwe nestgelegenheden gemaakt worden. Dit alles volgens de planning van de natuurkalender.
Wat is natuurvrij en hoe doe je dat?
Natuurvrij betekent zoveel als dat er geen vleermuizen meer in de spouw zitten. Dat doe je door de meeste spleten en gaten, zoals open stootvoegen, dicht te maken en er alleen maar enkele te laten zitten, die je voorziet van exclusion flaps, een soort plastic flapjes die de vleermuis er wel uit laat vliegen, maar er niet meer terug in laat.
Er zijn ook technieken in ontwikkeling die werken met het verstoren van de sonar, zodat de vleermuis zijn holletje niet meer terug kan vinden, maar die moeten nog uitgebreid getest en gevalideerd worden en zijn dus nog niet geschikt om te worden ingezet. Maar wederom, dit alles moet met inachtneming van de natuurkalender.
Maar wat is dat dan, die natuurkalender?
De natuurkalender geeft aan in welke maanden de vleermuizen hun kraamtijd hebben en hun jong verzorgen, en ook in welke maanden ze hun winterrust houden. Je wil natuurlijk geen flapjes plaatsen tijdens de kraamtijd. Stel dat de moeder even uitvliegt om wat te eten en ze niet meer terug kan: dan sterft het jong. Wetende dat vleermuizen vaak de neiging hebben om met velen samen te hokken in één spouw, dan kan je dus met een paar flapjes een heel broedjaar als verloren beschouwen (vleermuizen krijgen één jong per jaar).
Flappen plaatsen mag wel in de maand maart en in de maanden augustus tot en met oktober. Laat je ze dan vijf dagen hangen, dan weet je dat elke vleermuis inmiddels wel een keer is uitgevlogen en niet teruggekeerd en je dus een natuurvrije spouw hebt. Een natuurvrije spouw mag je jaarrond isoleren. In de wintermaanden gaat het echter niet om vijf dagen, maar duurt het veel langer. Vleermuizen zijn dan veel inactiever en blijven dan vaak maandenlang hangen. Het duurt dan dus veel langer tot je zeker weet dat zich geen vleermuizen meer in de spouw begeven. De regels van het Natuurvriendelijk Isoleren schrijven voor dat je moet wachten met isoleren tot na de winterperiode.
Dus eigenlijk zit het zo dat je prima het hele jaar door kan isoleren, als je er maar voor zorgt dat je in een eerder stadium, een half jaar eerder bijvoorbeeld, de flapjes al hebt opgehangen. Wat is dan het probleem?
Er zijn inderdaad isolatiebedrijven die zeggen dat ze die nieuwe werkwijze inmiddels in de bedrijfsprocessen hebben geïncorporeerd, maar er zijn er meer die dat niet goed voor elkaar krijgen. Dat heeft te maken met de menselijke psyche. Mensen denken namelijk pas aan isoleren als het koud wordt en de kachel aangaat, bij het begin van het stookseizoen dus. In die korte periode halen de meeste isolatiebedrijven hun leads binnen. Laat er tussen het eerste klantcontact en het uiteindelijk accepteren van de offerte een maand zitten, en er vervolgens nog een stukje planning bij komt kijken, dan kan er dus pas ergens rond november begonnen worden met het plaatsen van de flapjes, waarna er tot in de lente gewacht moet worden tot er geïsoleerd kan worden. En dit terwijl de consument zich juist al in díe winter tegen de kou gewapend wil hebben met een mooie laag isolatie. Een deel van de consumenten zal om deze reden afhaken, terwijl ondertussen het isolatiebedrijf zijn monteurs in de herfst en winter alleen maar in kan zetten voor het plaatsen van flapjes, waarop veel minder te verdienen is. Het is, kortom, het door elkaar husselen van de bedrijfsvoering, waar veel isolatiebedrijven niet mee uit de voeten kunnen.
Kan je overal in Nederland al natuurvriendelijk isoleren?
Het kan in gebieden waar gemeenten een soortenmanagementplan (SMP) hebben opgesteld. Dat is een gemeentebreed plan dat is opgesteld in samenwerking met ecologen, die per buurt hebben onderzocht welke diersoorten er in welke getalen bevinden. Op basis van die informatie worden vervolgens alternatieve nestgelegenheden gebouwd. In die gevallen mogen isolatiebedrijven werken volgens het natuurvriendelijk isoleren. Het opstellen van deze plannen kost echter geld én gaat traag, vanwege de beperkte beschikbaarheid van ecologen die dit kunnen. Daarom mag er ook al worden na-geïsoleerd in gemeenten die de intentie hebben uitgesproken aan de slag te gaan met een SMP. Er moet dan zelfs een bureau al opdracht zijn gegeven voor het ecologische onderzoek. Dan is er sprake van een pre-SMP. Isoleren van de spouwmuur mag in deze gebieden, maar het is wel zo dat slechts kleinere aantallen zijn toegestaan (10% van een buurt). Dit omdat er nog geen zekerheid is over de populaties in de buurt.
Minister Hugo de Jonge van Binnenlandse Zaken gaf in een Kamerbrief eind december aan dat hij natuurvriendelijk isoleren tijdelijk wil toestaan in heel Nederland, maar de branche en ook bewoners zijn hierover onzeker: straks krijgt men weer een rechtszaak aan de broek. Experts erkennen dat de minister zich met dit plan op juridisch glad ijs bevindt. Het ministerie van Binnenlandse Zaken laat aan Bouwwereld weten dat de minister van plan is om hierover medio mei 2024 meer duidelijkheid te bieden, zodat iedereen weet waar men aan toe is. Mogelijk komt er een algemeen geldend keurmerk, of een gedragscode, die natuurvriendelijk isoleren iets meer juridisch kunnen verankeren.
Hoe zorgt een isolatiemonteur eigenlijk voor geschikte alternatieve nestlocaties?
Bij voorkeur wordt een ruimte in de spouw opengelaten. Een spouwverblijf is een verblijfplaats die gemaakt wordt door bij de isolatie van spouwmuren een bepaalde ruimte vrij te houden van isolatiemateriaal. De spouwborstels of andere technische oplossingen moeten al het isolatiemateriaal tegenhouden. Een andere optie is het plaatsen van nestkasten, die aan bepaalde eisen moeten voldoen (liever geen donkere kast in de volle zon bijvoorbeeld). VENIN is geen uitgesproken voorstander van spouwverblijven, omdat deze naar verwachting snel worden volgepoept.
Natuurvriendelijk isoleren wordt dus maar ten dele omarmt door de isolatiebranche. Zijn er geen alternatieven?
Daar wordt druk aan gewerkt. Eerst nog even dit: naar schatting bevindt zich in ongeveer 5% van de spouwmuren beschermd leven. Daarnaast is ongeveer 20% van de woningen in principe geschikt voor de vleermuis. Dat zijn de aantallen die je in je achterhoofd moet houden. De branche zegt nu: als wij met een goede betrouwbare techniek kunnen uitsluiten dat er vleermuizen in de spouw zitten, dan kunnen we gewoon door met isoleren, zonder eerst exclusion flaps te moeten plaatsen. De techniek waar op het moment het meest van wordt verwacht werkt op basis van eDNA, waarbij de ‘e’ staat voor environmental. Met een zuigertje wordt er dan lucht uit de spouw gezogen en over een filter gehaald. Als er vleermuizen zitten, dan kan je dat detecteren door de lucht te analyseren, omdat er in de lucht van de spouw dan huidschilfertjes van vleermuizen zitten, en met DNA-analysetechniek is dat dan te bepalen. Zit er géén vleermuis-DNA in de lucht, dan zijn er ook geen vleermuizen, zo is de gedachte. Ook mogelijk is het om een plakrollertje over mogelijke vleermuisingangen te rollen, om zo vleermuis-DNA op te pikken. Na ongeveer twee dagen kan het lab uitsluitsel geven. Brancheclub VENIN wil eDNA zo snel mogelijk toestaan, maar binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken wordt eraan gehecht om deze techniek het validatieproces te laten doorlopen, zoals dat altijd gaat. Naar verwachting is de validatie in de tweede helft van het jaar gereed , het is nog onduidelijk of dat vlak na de zomer is, of tegen het eind van het jaar.
Wat betekent dit alles eigenlijk voor andere technieken die de bestaande bouw verduurzamen?
Ha! Dat is een spannende! Want wat doet een monteur die een gat boort in de muur voor de doorvoer van de airco- of warmtepompleidingen? Of de timmerman die een oud kozijn uit de muur ragt? Of een dakdekker die een dakgoot vervangt? Verstoren zij niet net zo goed de vleermuizen, huismussen of gierzwaluwen in hun rust? De wet is hierin toch vrij duidelijk: dat mag niet. Is het ondenkbaar dat iemand straks een rechtszaak begint tegen zo’n bedrijf? Nee, dat is niet ondenkbaar. Dus in zekere zin werpen de vleermuizen en vogeltjes een donkere schaduw over de markt.
En Isosun, hoe is het daarmee afgelopen?
Dat is een verhaal apart. Het is interessant om hier de tijdlijn nog eens goed na te lopen. Isosun kreeg in 2019 een last onder dwangsom opgelegd door de provincie Utrecht en toen een bezwaar hiertegen in 2020 niets uithaalde, stapte Isosun naar de Utrechtse rechtbank. Die deed in mei 2021 uitspraak: Isosun werd in het ongelijk gesteld. In de korte periode hierna gebeurde er veel. Isosun werd namelijk ingelijfd bij het kort daarvoor opgerichte verduurzamingsplatform LeefEnergieBewust, dat op zijn beurt Newport Capital als financier achter zich weet. In dezelfde tijd dat de overname speelde, besloot Isosun om bij de Raad van State in hoger beroep te gaan. Het Isosun van de eerste rechtszaak bij de rechtbank in Utrecht en van de tweede rechtszaak bij de Raad van State in Den Haag, zijn dus eigenlijk twee verschillende bedrijven. En ondertussen besloot het bedrijf ook nog eens om een officieel certificaat Natuurvriendelijk Isoleren te behalen.
